الف مقصوره، همزه، یای فارسی و عربی…

[Arzhang]

[نمایش]

شاید اون ی الف مقصوره بوده ...

البته من تخصصی در این مورد ندارم اما برای یادآوری عرض کنم الف مقصوره، یک الف کوتاه است که بر روی حروف قرار می‌گیرد تا آن حرف به صدای «آ» خوانده شود مثل حیوٰۃ که حیات خوانده شود. بنابراین الف مقصوره شبیه «ی» نیست. آنی که شبیه ی است همان همزه است که به صورت «ء» می‌نویسیمش یا بدل از «ی‌»ی اضافه، برخی روی بعضی حروف می‌گذاردندش مثل «همهٔ». کاراکتر محبوب ایلیا

[Amir_S]

قبل از اینکه ایلیا بیاید، من از حق «ٔ» دفاع کنم! این «ی» دم بریدهٔ بدل از کسره است و با «ء» فرق دارد. همانطور که «ی» با «ئ» و «ى» که دو شکل مختلف همزه هستند فرق دارد.

[saeidk]

الف مقصوره الفی است که به صورت « ی » نوشته می شود . به اسمی که الف مقصوره دارد اسم مقصور گفته می وشد مانند : کبری و حسنی و حبلی و فضلی .
۲. الف ممدوده به الفی که بعد از آن همزه ی زائد است گفته می شود . به اسمی که الف ممدوده دارد اسم ممدود گفته می شود مانند : عاشوراء و سوداء و بیضاء .

[Arzhang]

من ضمن این که از احمد استمداد می‌طلبم که در این بحث به دادمان برسد، از سعید و امیر بابت توضیحشان ممنونم.
دو توضیح به نظرم رسید که مطرح می‌کنم:
اول در تکلمه‌ی حرف امیر، آن دم بریده‌ای که گفتی بدل از کسره نیست، بلکه خودش یای اضافه است. البته از جهتی شما درست می‌گویی چون معمولاً اضافه را ما با کسره درست می‌کنیم اما در مورد مصوت‌ها با ی اضافه می‌سازیم. بنابراین یای اضافه طفلک خودش هویتی دارد و بدل از چیزی نیست. این یای اضافه همان چیزی‌ست که کسانی چون من با هویت خودش می‌نویسندش (یعنی به صورت ی) و کسانی تبدیلش می‌کنند به همزه (مثل ایلیا).

در مورد توضیح سعید باید بگویم که یادم می‌آید که قدیم‌ها مثلاً نام اسماعیل را به صورت اسمعیل می‌نوشتند و یک الف کوچک روی «م» می‌گذاشتند. بنابراین الف مقصوره الزاماً روی «ی» فقط قرار نمی‌گیرد.

[saeidk]

اون قدیمها که تازه ie 4 بود و اولین بار می شد متن فارسی رو در اینترنت خواند این الف مقصوره خیلی نقش داشت. مایکروسافت فکر می کرد ی فارسی همونه چون دو نقطه نداشت منتها اگر با اون تایپ می کردی ی وسط می‌شد ی آخر حتی اگر وسط کلمه بود. یعنی بین می شد بی‌‌ن
تا این که ی فارسی آمد و مشکل حل شد

[Amir_S]

منظورم این بود که خود آن «ی» بدل از کسرهٔ اضافه است که همانطور که گفتی وقتی کلمه با حرف صدادار تمام شود، از آن استفاده می‌کنیم.
مثلا «جا+ی خالی»، «پا+ی من»، «عاشورا+ی حسینی»، «هلو+ی شیرین»، «کیوی+ی ترش» (که یای دوم آن نوشته نمی‌شود ولی خوانده می‌شود) یا همین «یا+ی اضافه» و… در واقع «جا+ـِ»، «پا+ـِ»، «عاشورا+ـِ»، «هلو+ـِ»، «کیوی+ـِ» یا همین «یا+ـِ اضافه» بوده اند که چون خواندنشان برای فارسی زبانان دشوار بوده، آن را به جای «ـِ»، «یِ» می‌خوانند. نشان به آن نشان که بعضی ها هم در محاوره اصلا نمی‌خوانند یا همان «ـِ» را می‌خوانند . مثل «ظرف جا میوه» یا «کیویِ ترش» و…
حالا این «ی» چندشکل مختلف دارد: «یـ»، «ـیـ»، «ـی»، «ی» و به قول فرنگی‌ها last but not least «ٔ»


و در تکمله صحبت‌هایت در مورد الف مقصوره: علاوه بر اسمعیل، رحمن، اسحق وامثال آن را هم داریم؛ علاوه بر آن، الف مقصوره روی «و» هم می‌نشیند: صلوة، زکوة، حیوة، مشکوة.
البته الان فارسی زبانان تقریبا همه اینها را همانطور که می خوانند می نویسند (الف کامل را جایگزین مقصوره کرده‌اند.)
پ.ن: مقصوره از قُصر می‌آید که به معنی کوتاه کردن است. این الف چون هم کوتاه نوشته می‌شود و هم احتمالا کوتاه خوانده می‌شود.

[Arzhang]

امیر جان بحثی را باز کرده‌ای که خیلی تن‌ام برایش می‌خارد و دوست دارم ادامه‌اش بدهم. شاید بد نباشد برویم توی یک پست دیگر این کار را بکنیم و آن‌جا توضیح می‌دهم که جامیوه چرا این شکلی شده است و یای اضافه و کسره‌ی اضافه هر دو، در یک سطح‌اند و بدل از هم نیستند. اما این‌جا خب مبحث چیز دیگری‌ست و این دوستمان هم باید جواب سؤالش را بگیرد.
من از این دوستمان می‌خواهم بپرسم که آیا فونت‌های سری X را که بهنام سال‌ها پیش ساخته است و به اغلب فونت‌های رایج شرف دارد را آیا استفاده کرده است؟ شاید آن فونت کار شما را راه بیندازد و دوباره کاری نشود. این فونتی که شما گفته‌ای آیا ویژگی خاصی دارد که مثلاً در آن فونت‌ها نیست؟

[Ilia]

من این بحث را شکافتم تا با موضوع دیگر مخلوط نشود.

آنقدر که من سر در آورده‌ام، به فانت ساختن که برسد، داستان این است:
- یک «ی» فارسی داریم که این است با کد U+06CC که من فکر میکنم در آن فانت بحث دیگر وجود ندارد:

- «یای مقصوره» شکلش شبیه یای فارسی ماست، با کد U+0649. این را فانت‌های عربی حتما دارند:

- و این حرف ي عربیست با کد U+064A:

- این «یای کوچک» که ارژنگ میگوید، کلا فقط همان «ی فارسی» معمولیست که ما ایرانی‌ها بخاطر زیبایی و سرعت نوشتن کوچکش کرده‌ایم و گذاشتیمش بالای «ه». اما کسانی که کدهای یونیکد را درست کرده‌اند، بین این و همزهٔ عربی تفاوتی قائل نشده‌اند. برای همین کد جداگانه‌ای ندارد و نامش در یونیکد همان ARABIC HAMZA ABOVE با کد U+0654 است. (بهنام برای اینکه تفاوت این با همزهٔ عربی را نشان بدهد، شکل آنرا در فانت‌هایش با همزهٔ عربی متمایز و بیشتر شبیه یک «ی» کوچک کرده است):

- حالا بامزه این است که برای ه با همزهٔ بالا «هٔ»، یونیکد یک کد مخصوص U+06C0 هم دارد که تا مدت‌ها من را گیج کرده بود:

این «هٔ» متاسفانه در خیلی از کیبوردها حتی کیبورد iOS شاستی خودش را دارد ولی من ترجیح میدهم که همزه دکمهٔ خودش را میداشت. این مثل این است که برای «لا» یک شاستی روی کیبورد داشته باشیم.

از این شگفتی‌ها یونیکد زیاد دارد. اما اگر ماجرا همینقدر بود خیلی داستان پیچیده‌ای نبود. متاسفانه گند زدن مایکروسافت در اوایل درست کردن کیبورد و نوشتار فارسی در ورد و فانت‌های برنا در ویندوز و غیره موجب این همه سردرگمی ما شده. یعنی اینطوری درست کرده بودند که اگر در زبان فارسی کد «ي عربی) را تایپ میکردی بجایش «ی مقصوره» را نشان میداد.

[saeidk]

این ARABIC HAMZA ABOVE فقط در فارسی کاربرد دارد. این U+06C0 هم ظاهراً در اردو کاربرد دارد. صفحه شماره ۱۵ فایل پیوست.

finalversion.pdf

(381.65 KiB) دانلود 380 بار

به هرحال برای طراح حروف مشکلی نیست در هر فونت فارسی باید ی فارسی ي عربی ی الف مقصوره و (ی کوچک که می‌پرد بالای ه)وجود داشته باشد. چنانکه در همهٔ فونتهای جدید و کامل دوستان طراح هست. sahel vazir iransans estedad...

[Arzhang]

من حقیقتش در پاسخ دوستانم چیز زیادی نمی‌نویسم چون یک مقدار دارد بحث فرسایشی می‌شود. من مشخصاً در دسته بندی‌ای که کردم سعی کردم هر دو دیدگاه را توضیح بدهم و بگویم که این که اتکا کردن به زیبایی، اتکایی چندان محکم نیست و دلایلم را شرح دادم. این که علی قزوینی از نستعلیق نمونه گذاشته و نتیجه گرفته که کلاً یای اضافه در همه جا زشت است، خب خلط مبحث است. نستعلیق یک روزی خط کتابت بوده و اصلاً شاید برای همان هم بوده که به قول دوستان قدما ترجیح داده‌اند یای اضافه را روی ه بگذارند. این ربطی به کتابت امروز ما ندارد. نستعلیق که حالا بیشتر خطی هنری‌ست تا کاربردی می‌تواند قواعد خودش را داشته باشد. مثلاً شکسته نستعلیق را ببینید خواندنش واقعاً دشوار است اما ترکیب و پیچیدگی کلمات زیبایی خاصی به آن داده. ما (حداقل من) از کتابت هنری صحبت نمی‌کنیم، مقصود کتابت معیار است.
اما یک چیزی امیر گفته که من درست نفهمیدم. کل کل؟ مگه مسابقه‌ی فوتبال است که بنشینیم اینجا برای هم کُری بخوانیم؟ راستش من در بحث علمی، کل کل کردن را نمی‌فهمم که چه کاربردی دارد؟
و دومین چیزی که امیر عزیز گفته، اگر درست فهمیده باشم این ادعاست که «ما همزه و یای اضافه همه را حذف کردیم هیچ‌چی هم نشد» آیا من مقصودت را درست گرفتم؟ امیدوارم این گفته‌ات هم در حد شوخی یا همان کل کل باشد چون اگر جدی نوشته باشی از آن دسته گفتمان‌هایی‌ست که من واردش نمی‌شوم.
اما مثالی که از آن خارجی فرضی زدم فقط برای روشن کردن بحث بود وگرنه من خودم هم می‌دانم الفبای فارسی دشوارتر از این‌هاست. از این‌ها گذشته دغدغه‌ی من خارجی‌هایی نیستند که فارسی یاد می‌گیرند بلکه داشتن الفبایی پاکیزه برای پالوده کردن زبان خودمان است. من با آن سؤال فرضی می‌خواستم نشان دهم که کسی که خارج از بحث ما باشد، سؤالی را می‌کند که منطق حکم می‌کند. منطق به او می‌گوید هر وقت ی شنیدی، ی بگذار. این ی سه حالت بیشتر ندارد که در مدارس آن را یاد می‌دهند. حالا که به ه می‌رسد او منطقاً می‌پرسد چرا آن را گذاشتی آن بالا؟ بعد برایم جالب است که سعید گفته که خب این که ما ی را همزه کنیم بگذاریم بالا که اصلاً منطقی‌ست و درش شکی نیست. این که شما بنابه شرایط و بسته به نیاز خودتان یک یای چهرام دارید اضافه می‌کنید منطقی‌ست ولی سؤالی که خارجی فرضی من دارد می‌پرسد منطقی نیست؟ فکر کنم احمد و ایلیا بتوانند حرف من را تأیید کنند کهما در دبستان و کلاً در مدرسه هیچوقت در کتابها ندیدیم که برای ی آن صورت چهارم را تعریف کنند. همین طوری خودمان بر حسب عادت یاد گرفتیم آن بالای ه یک جور صدای ی می‌دهد. راستش من اولین بار در همین ایرماگ دیده‌ام که آن را صورت چهارم ی خوانده‌اند. آیا از دوستان زبان‌شناس و متخصص نقل قولی یا لینکی دارید بگذارید که این را گفته باشد من بروم بخوانم؟

[AliGhz]

درود بر ارژنگ عزیز. بحث فرسایشی خوب نیست اما این صحبتی است که حداقل از دید من، نکات جالبی دارد و به‌شخصه نه قصد آزار رساندن دارم نه آزار دیدن به هر حال در روزگاری که خطاهایی مثل هکسره و خلط حروف با صورت‌های مختلف و آواهای یکسان و چیزهای من‌درآوردی مثلِ مثلن و اصلن را می‌بینیم، بحث نوشتن هٔ یا ه‌ی شاید چندان حیاتی نباشد و بیشتر موضوعی سلیقه‌ای است for the rest of us!

اما نکتهٔ من فقط بحث زیباشناختی نبود و آوردن نستعلیق هم فقط نشان دادن جنبه‌ای از موضوع بود. کما اینکه در فونت زر هم با آن ابعاد بزرگ، باز از نظر من آن ی آن وسط زیبا نیست.

اما غیر از موضوع فشردن یک کلید اضافه برای تایپِ ه‌ی به جای هٔ، این موضوع را هم می‌توان در نظر گرفت که ه‌ی نوشتن، حجم کلی مطلب را بیشتر می‌کند (بیشتر جا می‌گیرد) و چه بسا در یک کتاب یا یک ستون روزنامه، موجب افزایش صفحات یا فشردگی کلمات شود.

به نظر من در انتخابِ صورتِ مرجّح، همه‌ٔ این عوامل را باید در نظر گرفت اما در نهایت هر کسی مختار است صورت مورد پسند خودش را استفاده کند و خدا را شکر که این انتخاب، محدود نشده است کما اینکه مثلاً داریوش آشوری شیوهٔ خاص نوشتن خودش را دارد (که البته به نظر من مخلِّ خوانش راحتِ متن است)، یا مثلاً مصطفی ملیکان حتی «می»های اول فعل را به بخش بعدی می‌چسباند (میچسباند)، یا رضا امیرخانی که او هم رسم‌الخط دلخواه خودش را دارد و همهٔ اینها در آثارشان مایلند که رسم‌الخطشان دست نخورد.

[Ilia]

ارژنگ جان اگر تو اینقدر بر علیه این «هٔ» نبودی، اصلا این صحبت‌ها اینقدر مزه نداشت. به دل نگیر. میچتیم در قرنطینگی…

قصد کش دادن این موضوع را نداشتم، اما الان داشتم فانتی از اپل را نصب میکردم که داستانش در پست دیگر است:
http://irmug.com/forum/viewtopic.php?f= ... ead#p57297
و وقتی داشتم که فانت دانلود شده را چک میکردم، این گلیفش را دیدم و یاد این صحبت اینجا افتادم. اسمش جالب است: HehYehAbove (هه‌ای که ی بالایش است). گفتم شاید دیدنش برای شماها هم جالب باشد.

[AliGhz]

امروز باید اعتراف سختی بکنم و اعلام کنم که تصمیم‌ سختی گرفته‌ام

از امروز، «ی» بعد از ه غیرملفوظ (با صدای e) را به جای «هٔ»، به صورت «ه‌ی» می‌نویسم. دلیل این تصمیم، شکی است که در باورهایم با صحبت‌های ارژنگ عزیز ایجاد شد و سپس با یافتن شواهد بیشتر، موجب تصمیم جدید در سن ۴۳ سالگی شد

در کتابی از جعفر مدرس صادقی، که الان دم دستم نیست و اسمش هم دقیق یادم نیست ولی در خصوص پیشنهادهای این نویسنده درباره‌ی نگارش فارسی است، در بخش همزه دیدم که عنوان شده بود در کتاب‌های خطی، عادت بر این بوده که «ی» و «ای» و امثال اینها، به شکل همزه «ء» نوشته شود؛ مثلاً:

جمله معشوق است و عاشق پردهٔ

اما الان ما همه‌ی اینها را به شکل «ی» کامل (و‌ در صورت لزوم همراه حرفی تکمیل‌کننده) می‌نویسیم:

جمله معشوق است و عاشق پرده‌ای

یا مثلاً نمی‌نویسیم «جلوء» (و jolo-e) هم تلفظ نمی‌کنیم؛ بلکه می‌نویسیم «جلوی» و jolo-ye هم تلفظ می‌کنیم.

فقط چیزی که در اینجا هماهنگ با بقیه پیش نرفته، «هٔ» یا «هء» بوده که انگار در رودربایستی مانده است.

اما چیزی که بیشتر مرا ترغیب به تغییر رویکرد کرد، الزامات خوانشِ شعری است.

مثلاً در این بیتِ مثنوی:

گفت با خود گنج در خانه من است
پس مرا آنجا چه فقر و شیون است

«خانه من» را باید به ضرورتِ شعر، khaney man خواند و نه khane-ye man. این خوانش را در نسخه‌هایی از مثنوی‌ که تصحیح و چاپ پاکیزه‌ای دارند، به صورت «خانه‌یْ من» می‌نویسند. یعنی آن «ی» را که در حالت عادی به صورت «یِ» خوانده می‌شود، با گذاشتن علامت سکون در بالایش، نشان می‌دهند که باید جور دیگری تلفظ کرد.

پس اگر در همان مثنوی، جایی بنویسیم و بخوانیم «خانهٔ من» و جای دیگری «خانه‌یْ من»، دچار ناهمسانی در نوشتار و نگارش شده‌ایم که امر پسندیده‌ای نیست. چه بهتر که منطقِ نوشتار را حفظ کنیم و همه‌جا از «ه‌ی» استفاده‌ کنیم و جایی که لازم است جور دیگری خوانده شود، از علامت مربوطه استفاده کنیم.

در واقع، من شخصاً به این‌ نتیجه رسیدم که نوشتن «ه‌ی» سلیقه‌ای نیست (برخلاف نوشتنِ مثلاً به شکل مثلن که هیچ فرایند منطقی پشتش نیست و همه‌اش سلیقه‌ی شخصی است)؛ درست‌تر است (و شاید بتوان گفت اصلاً درستش همین است)، و موجب یکسانی در نوشتار می‌شود و با شکل‌های مختلفِ خوانش هم سازگار است و نیازی به تغییر شکل ندارد.

بدیهی است که اما معنای این امر این نیست که «هٔ» غلط است… و همچنان می‌توان بین یکی از این دو شکل، انتخاب کرد.

[Arzhang]

این خدا خیرت بدهد. من هم همین‌ها را می‌گفتم. من الآن رسالتم روی زمین را انجام دادم و یک نفر را به راه «ی» رهنمون کردم. دیگه می‌تونم بمیرم.

[AliGhz]

[نمایش]

این خدا خیرت بدهد. من هم همین‌ها را می‌گفتم. من الآن رسالتم روی زمین را انجام دادم و یک نفر را به راه «ی» رهنمون کردم. دیگه می‌تونم بمیرم.

ارادت ارژنگ جان. ممنون بابت همه‌ی توضیحاتت و وقتی که بابت این موضوع گذاشتی. انشالله سال‌های سال زنده و سلامت باشی